Witaj majowa jutrzenko! Świeć naszej polskiej krainie!
[…] uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisł […] wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą – egzystencję polityczną, niepodległość zewnętrzną i wolność wewnętrzną narodu […] dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic z największą stałością ducha, niniejszą konstytucję uchwalamy…
Konstytucja 3 Maja została wprowadzona w roku 1791 jako pierwsza europejska i druga na świecie, po amerykańskiej. Była ukoronowaniem działań Sejmu Czteroletniego zwanego Wielkim (październik 1788 roku - maj 1792 roku), choć rodziła się w bólach i zdecydowanie dzieliła ówczesne środowisko polityczne Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Regulowała prawa i obowiązki ogółu mieszkańców oraz zasady organizacji władzy państwowej. Przyjęto w niej szereg, rewolucyjnych wręcz dla naszego społeczeństwa, rozwiązań. Do najważniejszych należało wprowadzenie trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, zniesienie liberum veto oraz wolnej elekcji. Zlikwidowano podział Rzeczpospolitej na Koronę oraz Wielkie Księstwo Litewskie, ustanowiono katolicyzm jako religię panującą, przy zachowaniu wolności wyznania i tolerancji, potwierdzono przywileje mieszczańskie, zadeklarowano wzięcie chłopów pod opiekę państwa, wprowadzono stałą armię. Zakazano posiadania prywatnych wojsk czy zawiązywania konfederacji. Sejm miano zwoływać co 2 lata, a co 25 lat Sejm Konstytucyjny z uprawnieniami do dokonywania zmian w ustawie zasadniczej.
Za ojców konstytucji uważa się Hugo Kołłątaja, marszałka nadwornego litewskiego Ignacego Potockiego, marszałka Stanisława Małachowskiego oraz króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, a sam akt jej uchwalenia pokazywał ogromną determinację reformatorów. W obawie przed stronnikami moskiewskimi i użyciem przez nich siły, przesunięto obrady z 5 maja na dwa dni wcześniej, gdy część oponentów nie powróciła jeszcze do Warszawy po przerwie świątecznej. Te zabiegi poprzedziło także podpisanie przez ponad 100 osób asekuracji zobowiązującej do poparcia konstytucji podczas głosowania sejmowego. Wreszcie 3 maja, na Zamku Królewskim w Warszawie, odczytano, pomimo sprzeciwów opozycji, tekst nowej ustawy, która po bardzo burzliwych obradach została przyjęta większością głosów, zaś jej główne zaprzysiężenie nastąpiło w kolegiacie św. Jana. Podpisana przez monarchę zaczęła obowiązywać z dniem 5 maja.
Pokładano w niej ogromne nadzieje na naprawę państwa, w reformach widziano sposób na ochronę przed zagrożeniem zewnętrznym, a doceniając wagę tego dnia ustanowiono go świętem już 5 maja 1791 r. W pierwszą rocznicę, Stanisław August Poniatowski wmurował kamień węgielny pod świątynię Opatrzności Bożej, jako dar dziękczynny za akt konstytucyjny, sam król zaofiarował na ten cel skarpę łazienkowską w pobliżu Zamku Ujazdowskiego. Niestety, następujące wydarzenia – zawiązanie konfederacji targowickiej, wkroczenie wojsk rosyjskich i w efekcie przegrana wojna spowodowały, iż Konstytucja 3 Maja przetrwała jedynie 14 miesięcy.
W następnych latach, pomimo tragicznych losów naszego kraju, kolejnych rozbiorów oraz sankcji uderzających w obywateli, stała się symbolem nadziei na stworzenie nowoczesnego państwa, zachowania godności i suwerenności obywateli, wzniesienia się ponad interes jednostki dla dobra ogółu. Obchody rocznicowe oczywiście zostały zakazane przez wszystkich trzech zaborców, wszelkie przejawy manifestacji były surowo karane. Dopiero po wybuchu I wojny światowej, po ewakuacji władz rosyjskich, ponownie zorganizowano, w licznych miastach Królestwa Polskiego, uroczyste obchody rocznicy Konstytucji, zaś po odzyskaniu niepodległości, uchwałą z kwietnia 1919 roku, została uznana za święto narodowe.
Krótko się nim cieszono, najpierw władze okupacyjne, a później komunistyczne ponownie zakazały manifestowania swojej tożsamości i poglądów związanych z tym dniem. Ostatecznie w 1951 roku oficjalnie zniesiono święto majowe, egzekwując z całą surowością nakaz ściągania flag po obchodach Święta Pracy. Upadek reżimu komunistycznego przyniósł długo oczekiwany zwrot - ustawą z 6 kwietnia 1990 r. (weszła w życie 28 kwietnia) przywrócono Święto Konstytucji 3 Maja do kalendarza oficjalnych obchodów. Ten dzień, od 2007 roku, został także podniesiony do rangi święta narodowego na Litwie.
Konstytucja 3 Maja, od chwili uchwalenia, stała się symbolem niepodległości naszego państwa, aspiracji stworzenia lepszego, demokratycznego kraju. Dziś, doceniając jej myśl polityczną, nowoczesność, postępowość, stojące za nią idee, uroczyście świętujemy rocznicę praktycznie w każdym polskim mieście.
I podczas radosnych spotkań rodzinnych, manifestacji ulicznych, wystaw, prelekcji, przedstawień i szeregu innych form upamiętniających ten symboliczny dzień, pamiętajmy też o tych najważniejszych przesłaniach, jakie zapisano na jej kartach, o słowach jakże aktualnych współcześnie... Wszyscy przeto obywatele są obrońcami całości i swobód narodowych.
Z okazji święta Konstytucji 3 maja Zamek Królewski w Chęcinach podświetlony zostanie w barwach białoczerwonych.
Kornel Morawski
Zamek Królewski w Chęcinach
